जागरणको एउटा दियो : सरोज ओली - मातृका पोखरेल

वि.सं. २०५३ सालतिर प्रगतिशील लेखक सङ्घ, झापाले काकडभिट्टामा दुईदिने विचारगोष्ठी र कविता वाचन कार्यक्रम राखेको थियो । त्यही बेला हो जस्तो लाग्छ, त्यो गोष्ठी सकिएपछि साहित्यकार भवानी घिमिरेसँग रूद्र खरेल सर र म शनिश्चरेसम्मको यात्रामा हिड्यौं । म प्रगतिशील साहित्यिक क्षेत्रमा विद्यार्थी भएर आइ पुग्दा सरोज ओली हामीले सुनिरहने नाम भइसकेको थियो । व्यक्तिगत रूपमा उहाँसँग भेटेको पहिलो भेट त्यही होला जस्तो लाग्छ । त्यो भेटको पनि गजवको एउटा प्रसङ्ग छ । साहित्यकार रुद्र खरेलको दिदीको घर थियो शनिश्चरेमा । रुद्र खरेल सर र मैले काठमाण्डौबाट झापाको लागि बाटो लाग्दा नै कार्यक्रम सकेर फर्किँदा शनिश्चरे निस्कने सल्लाह गरेका थियौं । काकडभिट्टामा कार्यक्रम सकिएर हामी शनिश्चरे जाने तरखर गर्दै थियौं । त्यहीबेला साहित्यकार भवानी घिमिरे दाइले पनि हामीसँगै जाने प्रस्ताब राख्नुभयो । हामी खुसी भयौं । भवानी घिमिरेसँग सँगै रहनु र उहाँका कुरा सुन्न पाउनु मेरो लागि पनि खुसीको कुरा थियो । तर भवानी दाइसँगको यात्रा हामीले काठमाण्डौबाट हिँड्दा सोचेजस्तो भएन । पहिलो दिन उहाँले लगेर हामीलाई धुलाबारीमा बास राख्नुभयो साहित्यकार तेजराज खतिवडा ( तेराख ) को घरमा । त्यस रात भवानी दाइ, तेराख दाइ र रूद्र सरका बीचमा भएका धेरै ज्ञानोपयोगी छलफलले म धेरै लाभान्वित भएँ । मैले धेरै कुरो बुझ्ने मौका पाएँ । भोलिपल्ट त्यहाँ खाना खाएर दिउँसो हामी विर्तामोडमा पुग्यौं । विर्तामोडमा भवानी घिमिरे दाइले केही घरहरूमा लिएर जानुभयो । साँझ पर्न लागेपछि उहाँले हामीलाई सरोज ओली दाइको घर लिएर जानुभयो । त्यो रात धेरै साहित्यिक छलफलहरू भए । झापा आन्दोलन, झापामा बीस र तीसको दशकका साहित्यकारहरुका बारेमा छलफल भए । साक्षीजस्तो उहाँहरूका कुरा सुनेर म धेरै लाभान्वित भएँ । एकप्रकारले भन्ने हो भने मलाई झापाको एउटा साहित्यिक राजनैतिक इतिहासको पुस्तकालयमा पसेजस्तो महसुस भयो । भोलिपल्ट त्यहीँ खाना खाएर हामी साँझमा शनिश्चरे पुग्यौं । भवानी दाइसँगको तीन दिन यात्राले हाम्रो काठमाण्डौ फर्किने तालिका नै गडबड भयो । त्यो छोटो यात्राबाट भवानी घिमिरे दाइको मानिसहरूसँग सम्पर्क राख्ने शैली पनि बुझ्न पाएँ मैले । त्यो छोटो यात्राले मलाई साहित्यिक जीवनका असल मानिसहरूसँग घुलमिल हुने दुर्लभ अवसर पनि दियो । त्यही बेला बनेको परिचयको जगका कारण पछिल्ला दिनमा कुनै न कुनै सन्दर्भमा सरोज ओली दाइसँग म निकट रहेँ ।

वि.सं . २०५८ साल पछि अर्थात् तत्कालिन राजा ज्ञानेन्दको शासनकाल पछि मानिसहरुमा गणतन्त्रको चेतना बढ्न थाल्यो । प्रजातन्त्रप्रति ज्ञानेन्द्रको बक्रदृष्टि पछि यो चिन्तनको व्यापक विस्तार भएको थियो । हामीले काठमाण्डौमा गणतन्त्र कविता आन्दोलनको नाममा ठाउँठाउँमा काव्य गोष्ठी गऱ्यौं । हाम्रो यो आन्दोलनबाट दुइजना अग्रज स्रष्टाहरू धेरै प्रभावित हुनुभयो र हामीलाई हौसला दिइरहनु भयो । एकजना राजधानीभित्रैबाट दाहाल यज्ञनिधि हुनुहुन्थ्यो र अर्को झापाबाट सरोज ओली हुनुहुन्थ्यो । ज्ञानेन्द्रले सञ्चार माध्यमहरूमा अवरोध पुऱ्याए पनि कुनै न कुनै माध्यमबाट खबर पुऱ्याएर काठमाण्डौंमा आन्दोलनरत हामीलाई उत्प्रेरित गराइरहनु हुन्थ्यो उहाँ। उहाँ हामी आन्दोलनकारीहरूका बीचमा अविभावकको भूमिका निर्वाह गर्नुहुन्थ्यो । प्रगतिशील लेखक सङ्घका गतिबिधिप्रति उहाँ निकै चासो राख्नु हुन्थ्यो । झापामा त उहाँ प्रगतिशील लेखक सङ्घको मियो नै हुनुहुन्थ्यो । प्रलेसको केन्द्रमा हुने कार्यक्रम र गतिबिधिबारे जानकारी लिने गर्नुहुन्थ्यो ।

सरोज ओली 

एकदिन महिला नेतृ धर्मशिला चापागाईँले फोन गर्नुभयो र एउटा प्रस्ताव राख्नुभयो । उहाँले नभएर उहाँसँग मैले राख्नुपर्ने थियो त्यो प्रस्ताव । तर उहाँले राख्नुभयो । मलाई कताकता सङ्कोच पनि लाग्यो । उहाँले प्रस्ताव गर्नुभन्दा धेरै पहिले देखि मलाई लागिरहन्थ्यो - 'भवानी घिमिरेजस्तो विशिष्ट साहित्यिक पत्रकार, स्रष्टालाई जीवन्त बनाइरहन एउटा संस्था पक्कै चाहिन्छ ।' तर यो काम अघि बढाउन सकिएको थिएन ।भवानी घिमिरे साहित्य प्रतिष्ठान निर्माणको पहिलो परिकल्पनाकार धर्मशिला चापागाईं हुनुहुन्थ्यो । उहाँले मलाई भवानी घिमिरेकी जीवनसाथी शिवानी घिमिरे भाउजूलाई भेट्न गौरीघाट लिएर लिएर जानुभयो । भवानी दाइकै पारिवारिक सदस्य एवम् विद्यार्थी नेता नरेश रेग्मी पनि साथै हुनुहुन्थ्यो । भाउजू र धर्मशिलाजीले मलाई अध्यक्ष बनिदिन निकै आग्रह गर्नुभयो । मैले अध्यक्षका लागि म भन्दा सरोज ओली दाइ उपयुक्त पात्र हुनुहुन्छ भने उहाँहरूसँग । त्यसपछि सरोज ओली दाइसँग प्रस्ताव राख्यौं हामीले । सरोज दाइ खुसी हुनुभयो र स्वीकार गर्नुभयो । साहित्यकार भवानी घिमिरेको कर्मथलो झापाको भद्रपुरमै पुगेर ‘भवानी घिमिरे साहित्यिक प्रतिष्ठान’ दर्ता भयो । कार्यसमितिमा सरोज ओली - अध्यक्ष , कृष्ण धरावासी - उपाध्यक्ष , दुर्गा दाहाल - उपाध्यक्ष, मनिता घिमिरे - कोषाध्यक्ष , धर्मशिला चापागाईँ - सदस्य , मातृका पोखरेल - सदस्य, लीला अनमोल - सदस्य , खगेन्द्रा खुशी - सदस्य, सुमित्रा वाङ्देल चेली - सदस्य, वीरेन्द्र वस्नेत - सदस्य र नरेश रेग्मी - सदस्य सचिव रह्यौं । हामीले ठुलै सपना साँचेर त्यो संस्था खडा गरेका थियौं । त्यही प्रतिष्ठानको आयोजनामा २०७५ साल माघ १८ र १९ गते झापाको बिर्तामोडमा अन्तर्राष्ट्रिय मितेरी साहित्य सम्मेलनको आयोजना गरियो । नेपालका धेरै क्षेत्रबाट र भारतका नेपाली भाषी साहित्यकारको ठुलै उपस्थिति रहेको उक्त कार्यक्रमको तयारीमा हाम्रो साथ र सहयोग रहे पनि मूल रूपमा धर्मशिला चापागाईँको सक्रियता र मेहनतको परिणाम थियो त्यो कार्यक्रम । त्यो कार्यक्रम सम्पन्न बनाउन नरेश रेग्मीको पनि मनग्गे पसिना पोखिएको थियो । तीनदिने अन्तर्राष्ट्रिय साहित्य सम्मेलनको आयोजना गर्नु र सम्पन्न गर्नु चानचुने कुरा थिएन । त्यो कार्यक्रमलाई सफल पार्न आर्थिक जोहो गर्ने काममा धर्मशीलाजीको प्रयत्न अनुकरणीय थियो । आखिर कार्यक्रम भव्यताका साथ सफल भयो । छोटो समयमा भवानी घिमिरे साहित्यिक प्रतिष्ठान’ को चर्चा र ख्याति नेपाल र भारतका नेपाली भाषीको बिचमा पुग्न सफल भयो । आरम्भको त्यो गतिशीलतालाई हामीले कायम राख्न सकेनौं । एकप्रकारले भन्ने हो भने हामीले संस्थालाई जीवन्त राख्न पनि सकेनौं ।संस्थालाई जीवन्त राख्न नसकेकोप्रति सरोज दाइ अत्यन्तै चिन्तित हुनुहुन्थ्यो । 'भाइ ! त्यो संस्था मर्न दिनु हुँदैन है ! भवानी दाइको नेपाली साहित्यमा ठुलो योगदान छ ।' उहाँ बारम्बार भन्ने गर्नुहुन्थ्यो । अब सरोज ओली हाम्रा बीचमा हुनुहुन्न । अब मलाई वारम्बार फोन गरेर कसैले झस्काउँदैन । मेरो उमेरका सबैलाई बाबु भन्नु हुँदो रहेछ उहाँ । तर मलाई भने जहिल्यै पनि भाइ भनेरै सम्बोधन गर्नुभयो ।

सिर्जनाको क्षेत्रमा उहाँले जति काम गर्नुभयो, त्यसको यथोचित मूल्याङ्कन हुन सकेन । उहाँले जति कृति नेपाली साहित्यलाई दिनुभएको छ , ती आफैं महत्वपूर्ण छन् । उहाँका ‘विद्रोह र मुक्ति’ (कविता संग्रह), ‘सरोज ओलीका कविता’, ‘तम्मरनदीका धुन’ .(कविता संग्रह), ‘मुटु छुने कथा’ (कथा संग्रह), ‘स्टेथिस सागरदेखि हिमालसम्म’ (कथा संग्रह), ‘हड्तालै हड्ताल जुलुसै जुलुस’ (उपन्यास), ‘माटोको माया’ (उपन्यास) , ‘पथिक कवि लक्ष्मी आचार्य’ (जीवनी परिचय), ‘आत्मपरक निबन्धहरु’ (निबन्ध संग्रह) प्रकाशित छन् । प्रगतिवादी दृष्टिले उहाँका यी कृतिहरू अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण छन् । उहाँकोलेखन शिल्पमा प्रौढता र परिपक्वता देखिन्छ ।

सरोज दाइ जतिपटक काठमाण्डौ आउनु हुन्थ्यो, मेरो घरमा प्रायः निस्कनु हुन्थ्यो । छोरी सुम्निमाको घरमा आउँदा मेरा लागि पनि झापातिर पाइने फलफूलहरू लिएर आउनुहुन्थ्यो । काठमाण्डौ आएको वखत एकपटक केही हतारोले गर्दा उहाँ मेरो घर निस्कन पाउनु भएनछ । काठमाण्डौबाट फर्किएर विर्तामोड पुग्ने वित्तिकै फोन गरेर आफू विशेष हतारोका कारण निस्कन नपाएको भनेर दुख प्रकट गर्नुभयो । सरलताको साँच्चैको उदाहरण हुनुहुन्थ्यो उहाँ ।

सरोज ओली दाइले करिव ८३ वर्षको आयु बाँच्नु भयो । उहाँ जति समय बाँच्नु भयो , नेपाली समाजको समृद्धिको सपना बोकेर बाँच्नुभयो । सरोज ओली विचारप्रति दृढ र प्रतिबद्ध व्यक्ति हुनुहुन्थ्यो । उहाँले आफू क्रियाशील रहेका सम्पूर्ण शैक्षिक, साहित्य, सामाजिक र संस्कृतिका क्षेत्रमा जागरण ल्याउन महत्वपूर्ण भूमिका खेल्नु भयो । उहाँ जहाँजहाँ रहनुभयो, सबै ठाउँमा जागरणको दियो बनेर समाजलाई केही दिनुभयो । एकजना असल र इमान्दार मानिसले आफ्नो जीवनमा गर्ने त्यही हो । जुन काम सरोज दाइले गर्नुभयो । अब सरोज ओली दाइ हाम्रा अघिल्तिर हुनुहुन्न । तर उहाँका रचना, विचार र आदर्श हामीसँग सधैं रहिरहनेछन् । उहाँका सिर्जनाका शब्दहरूले आज पनि हामीलाई मार्गनिर्देशन गर्छन र सच्चा मानवीय मूल्यतर्फ हामीलाई निर्देशन गर्छन ।

०००

कथा : होलटाइमर

  - मातृका पोखरेल

म सुदुर पश्चिमको मानिस । पूर्वी पहाडको त्यो अपरिचित भूगोलमा म पहिलोपटक राजनैतिक कामको जिम्मा बोकेर पुगेको थिएँ । पार्टी संगठनका साथीहरू अत्यन्तै सहयोगी जस्ता लाग्थे । कार्यक्षेत्रमा प्रवेश गर्ने वित्तिकै मैले निकै सहज महसुस गरेको थिएँ ।

म त्यस जिल्लामा पुग्दा जनताका धेरै छोराहरू आफ्नो जीवनको वलिदान गरेर सहिदको सूचीमा लामबद्ध भइसकेका थिए । गाउँगाउँमा जनयुद्धको प्रभाव बढ्दो अवस्थामा थियो । साथीहरूको सरलपनको कारण मलाई आफ्नो जिम्मेवारी पुरा गर्न सहज भयो ।

क्रान्तिमा लामबद्ध हुने साथीहरूको संख्या उल्लेखनीय रूपमा बढ्यो । साथीहरूको भीडमा एकजना मानिसलाई मैले देखेँ । जिम्मेवारी पुरा गर्ने हिसावले उनी अलिक फरक र गम्भिर थिइन् । अर्थात् पार्टीले दिएको जिम्मेवारी अत्यन्तै मेहनत र अनुशासित ढङ्गले पुरा गर्ने । पार्टीभित्र उनको नाम 'उपमा' रहेछ । वास्तबिक नाम अर्कै थियो । उनी सहिद परिवार पनि रहिछन् । उनका पतिको जनयुद्ध सुरू हुने वित्तिकै सत्ताले हत्या गरेको रहेछ ।

उपमा स्थानीय सरकारी प्राथमिक विद्यालयकी शिक्षिका थिइन् । सहिद परिवारकी भएका कारण पनि उनलाई खुलारूपमा काम गर्न सजिलो थिएन । उनका गतिविधिमा प्रहरी /सेनाको उच्च निगरानीका कारण उनलाई पार्टी काम गर्न सहज थिएन । अत्यन्तै भूमिगत शैलीमा तर प्रभावकारी रूपमा काम गर्थिन ।

'कमरेड उपमालाई जागिर छाड्न लगाएर होलटाइमर बनाऔं ।' एकदिन जिल्ला पार्टी कमिटिको बैठकमा कमरेड ज्वालाले प्रस्ताव राखे ।

'उहाँलाई जागिर छोडायौं भने त्यही जागिरको भरमा टिकेको परिवार तहसनहस हुन्छ । त्यसैले उहाँलाई जागिर छोडाएर होलटाइमर बनाउनु जिम्मेवारपूर्ण काम हुँदैन ।' बैठकमा अर्को सदस्य रक्तिमले तुरुन्तै फरक मत राखेका थिए ।

उपमाको एउटा सानो छोरो थियो करिव चार पाँच वर्षको । बाबुको अनुहार तस्बिरमा मात्र देख्यो उसले ।आमाको संघर्षलाई विस्तारो अनुभूत गर्न थालेको थियो । वृद्धावस्थाका सासु ससुरा थिए । उनैको जागिरमा पूर्ण आश्रित थिए । दुःख, पीडा र संघर्षले उनको कर्तव्यबोधमा झन् निखार ल्याइदिएको थियो ।

'क्रान्तिका लागि कसैको व्यक्तिगत जीवनको सुविधालाई ध्यान दिनु गैरक्रान्तिकारी सोचाइ हो ।' होलटाइमर बनाउनु पर्छ भन्ने कमरेड ज्वालाको तर्क थियो ।

'आखिर जनयुद्धको क्रममा सुरुकै अवस्थामा सहिद भएको घरको परिवार पनि हो उपमाको परिवार । जागिर खाँदै भए पनि भूमिगत काम गरिरहेकै छन् । होलटाइमर बनाउन हतार नगरौं ।' बैठकमा सहभागी अर्का सदस्य कमरेड रेशमले पनि आफ्नो मत राखे ।

'म जस्तो आर्थिक अवस्था अत्यन्तै कमजोर भएको र झन् बढी पारिवारिक दायित्वबाट गुज्रिएको मानिस चाहिँ होलटाइमर हुने तर मेरो भन्दा धेरै राम्रो आर्थिक अवस्था हुने मानिसलाई चाहिँ आर्थिक सुरक्षा चाहिने' कमरेड ज्वाला मिटिङमा तर्क गरिरहेका थिए ।

गैरक्रान्तिकारी भनेर कमरेड ज्वालाले तर्क गर्न थालेपछि अन्य साथीहरु थप छलफल गर्न हच्किए । छलफलमा फरक मत देखिए पछि उपयुक्त निर्णय लिने जिम्मेवारी बैठकले मलाई दियो ।

कमरेड ज्वालाको तर्कभन्दा मलाई रक्तिमको तर्क सान्दर्भिक लागिरहेको थियो । आखिर पार्टीमा काम गरेकै थिइन् उनले । जागिरले परिवारको समस्या समाधान भइरहेकै थियो । उनलाई होलटाइमर बनाउनु भन्दा यही अवस्थामैं काममा लगाउनु उचित हुन्थ्यो । तर कमरेड ज्वाला जिल्लामा सबैभन्दा प्रभावशाली नेता थिए । भरखरै यस जिल्लाको जिम्मेवारीमा आएको कारण मैले पनि उनको धारणाप्रति विमति जनाउनु उपयुक्त ठानिन । यतिबेलै विमति जनाउँदा मलाई जिम्मेवारी पुरा गर्ने ठाउँहरुमा मैले केही अफ्ट्यारा परिस्थितिको सामना पनि गर्नुपर्थ्यो । त्यही सोचेर मैले कमरेड ज्वालाको धारणालाई स्विकार गरेँ ।

पार्टी कमिटीले दिएको जिम्मेवारी अनुसार मैले उपमासँग होलटाइमर बन्न अनुरोध गरेँ ।

'छोरो सानै छ । उसलाई पढाउने बेला भएको छ । वृद्ध सासु ससुरा हुनुहुन्छ । सबैको आधार भनेको मेरै जागिर हो । जागिर छुटेपछि कसरी खाने ?' उपमाले जागिर छोडेपछिको कठिनाइ राखिन् ।

'पार्टीले हेरिहाल्छ। तपाईंलाई र तपाईंको परिवारलाई पार्टीले केही समस्या हुन दिँदैन ।' आफैंलाई विश्वास नलाग्दै मैले उनीसँग बनावटी कुरा गरेँ ।

धेरै पटकको छलफलपछि मात्र उपमा होलटाइमर हुन तयार भइन् ।

०००

उपमा होलटाइमर भएपछि पार्टीको सङ्गठन अभुतपूर्व रूपमा बढ्यो । कुनै सम्पर्क नभएका गाउँगाउँमा संगठनहरू बने । गाउँगाउँका महिलाहरूमा चेतनाको लहर फैलियो । उनले जिम्मेवारी लिएको ठाउँ वा नेतृत्व गरेको क्षेत्रमा पार्टीका आधारहरू निकै सुदृढ भए ।

जागिर छाडेर होलटाइमर बन्नेवित्तिकै उपमाका दुखका कहालीलाग्दा दिनहरू सुरू भए । उनी र उनी जस्तै कार्यकर्ताको कारणले पार्टीको प्रभाव बढ्दो क्रममा थियो । उनी होलटाइमर बनेपछि उनको घरमा रहेका वृद्ध सासु ससुरा सेनापुलिसको नियमित प्रताडनाको कारण गाउँ छोड्न बाध्य भए । उनको सानो छोरो पनि हजुरबा हजुरआमासँगै कोही छिमेकी आफन्तहरुको सहारा खोज्दै मधेशतिर गएको सुनियो ।

म त्यही कार्यक्षेत्रमा हुँदा उपमाको जीवनमा घटेको एउटा घटना कहिल्यै पनि मेरो मानसपटलबाट टाढा हुन सकेन । उपमालाई पार्टीको निर्णय बमोजिम कार्यक्षेत्र परिवर्तन गरेर हामीले संखुवासभा सरुवा गरेका थियौं ।

२०५९ साल वैशाख २४ गते तत्कालीन नेकपा (माओवादी)ले संखुवासभाको चैनपुरमा रहेको सैनिक क्याम्पमा धावा बोल्यो । त्यो साहसिक युद्धकी एक लडाकु थिइन् उपमा । माओवादीको आक्रमण सफल नभएपछि भाग्ने क्रममा उनलाई गोली र छर्राले लाग्यो । उनी अचेत भइन् । भाग्ने क्रममा रहेका माओवादी लडाकुहरुले उनी मरिसकेको निश्कर्ष निकाले । धेरै टाढा खोल्सीमा लगेर फालिदिए, सलामी ठोके र आफू बाँच्न सुरक्षित स्थानतर्फ भागे । पानीमा खसेकी उनको लामो समयसम्म होस् खुलेन ।

केही समय पछि उपमाको होस् खुल्यो । घण्टौं घस्रेर उनी वस्तीसम्म पुगिन् । वस्तीमा पुग्दा थाहा भयो युद्ध त चार दिन पहिले भएको रहेछ । तीन हप्तापछि सहयोद्धाको सम्पर्कमा पुगिन् । उनलाई भेट्दा सबैजना चकित भए । किनकी उनलाई खोल्सीमा फालेका सहयोद्धा लडाकुहरुले उनी मरिसकेको ‘रिपोर्टिङ’ पार्टी र जनमुक्ति सेनामा गरिसकेका थिए । उपमालाई त्यसबेलामात्र थाहा भयो, पार्टीले आफूलाई सहिद घोषणा गरिसकेको रहेछ ।

उपमाको जीवनमा घटेको यो घटना मेरो मानसपटलमा बारम्बार आइरहने घटना हो । यहाँ आएर जिम्मेवारी सम्हालेको दुईवर्ष पुरा भइसकेपछि पार्टीले मलाई मध्यपश्चिमतिर कार्यक्षेत्र परिवर्तन गरेर पठायो ।

०००

शान्तिप्रक्रिया पछि म पनि पार्टीले तोकेको कार्यक्षेत्र र राजधानी दुवैतिर गरेर आधाआधा जसो बस्ने गर्दथेँ ।

एकदिन मोवाइलमा अपरिचित नम्बरबाट एउटा फोन आयो -

"दाइ ! चिन्नुभयो ?"

मैले जवाफ फर्काउन नपाउँदै मोवाइलमा तुरुन्त आवाज आयो ।

'वसन्त' दाइ होइन ?'

'हो' मैले भनेँ ।

अचेल मेरो यो नाम धेरै प्रयोग हुँदैन । 'वसन्त' मेरो पार्टीको टेक नाम थियो । पहिले पहिले यही नाम बढि प्रयोग हुन्थ्यो । मलाई अचेल वसन्त भनेर पार्टीका पुराना साथीहरूले मात्र चिन्छन् । अचेल यो नाम भन्दा वास्तविक नाम बढि प्रयोग हुन्छ अर्थात हरिशंकर ।

'वसन्त' दाइ भनेर मलाई सम्बोधन गरेपछि मैले लख काटी हालेँ । यी मानिस पार्टीकी पुरानो कार्यकर्ता रहिछन् ।

आवाज परिचित जस्तो लाग्यो । निकै परिचित जस्तो । चिनिन भन्न पनि गाह्रो लागिरह्यो ।

"अझै चिन्नु भएन ?"

मन नलागी नलागी चिनिन भन्नै पर्ने बाध्यतामा पुगेँ म ।

अत्यन्तै परिचितजस्तो लाग्ने स्वर भएकोले एकछिन फेरि अकमकाएँ ।

फेरि कुरा घुमाएँ । तपाईंको नम्बर मोबाइलमा सेभ रहेनछ । त्यसैले चिन्न गाह्रो भयो ।

'अब दाइहरूले हामीलाई चिन्न छाडेपछि हामीलाई साँच्चै चिन्ता लाग्छ !' अरू कार्यकर्ताजस्तो ठाडो कुरा नगरेर अत्यन्त शिष्ट पाराले बोली ऊ !

'दाइले विर्सिसक्नु भएछ ! दाइलाई हामीले कहिल्यै बिर्सिदैनौं नि !' ऊ भन्दै थिई । म भने अक्कमक्क परेर उसको कुरा एकोहोरो सुन्दै थिएँ ।

'खुसी लाग्यो । तर परिचय दिनुस् न !' म उसलाई चिन्न चाहन्थेँ ।

'आफ्नै दाजुलाई के परिचय दिनु ! विरानो मान्छेलाई पो परिचय दिनु ! म त दिन्न । तपाईंले एकछिन पछि चिनिहाल्नु हुन्छ नि !'

धर्मसंकटमा परेँ म । र मन नलागी नलागी फेरि भनेँ ।

' अहँ चिनिन ।'

ऊ मसँग मजाक जस्तै गरेर बोलिरहेकी थिइ ।

'तर जे भए पनि पार्टी र तपाईंको उन्नति र प्रगतिमा खुसी हुने मान्छे हुँ ।'

उनले म सँग भेट्न खोजिन् ।

मैले हुन्छ भनेँ र उनी बसेको ठाउँको ठेगाना मागें । ।

एकदिन फोनको आवाजबाट परिचय पाउन नसकेको उनीसँग भेट्न म कोटेश्वर पुगें ।

एउटा निर्माण हुँदै गरेको अधूरो घरको छतबाट उनले मलाई देखिछन् र बोलाइन् ।

'वसन्त दाइ!' उनको अनुहार उज्यालो भयो।

म भने उनको अवस्था देखेर तिल्मिलाएँ ।

'तपाईं यहाँ…?' म छक्क पर्दै सोधेँ ।

'जीवन त चलाउनै पर्छ नि दाइ ।' उनले काँधमा बोकेको बालुवा गिट्टीको बोरा ओराल्दै भनिन् ।

मैले अलिकति विषय बदलें।

'बाबु ठुलो भइसक्यो होला नि? अहिले कहाँ पढ्छ ?'

पहिले हँसिलो देखिएको उनको अनुहार एक्कासी अँध्यारो भयो । उनको स्वर पनि फरक भयो ।

'म होलटाइमर भएर हिँडेपछि उसले पढ्न पाएन दाइ ! जागिर छाडेपछि आर्थिक अवस्था पुरै बिग्रियो । एकप्रकारले पारिवारिक अवस्था क्षतविक्षत भयो ।'

'पार्टीसँग त सम्पर्कमैं हुनुहुन्छ होला नि !' उनीसँग विदा हुने बेलामा मैले सोधें ।

'कहाँ सम्पर्कमा हुनु दाइ ? कसैसँग पनि छैन । पुराना साथीहरू भेट हुँदा पनि अचेल नदेखेझैं गर्नुहुन्छ ।' उपमाले अँध्यारो अनुहार लगाउँदै भनिन् ।

'दाइ ! यति ठुलो परिवर्तन गर्ने आन्दोलनमा सहभागी हुन पाइयो भनेर पूर्णत सन्तुष्ट छु ।' कुराकानीमा उनले आफूले भोगेका दुख र अभावलाई लुकाउने कोसिस गरिरहेकी थिइन् ।

'ज्वाला कमरेडको घर त्यही हो । उहाँसँग भेट भइरहन्छ । तर किन हो, त्यतिका कठिन समयमा सँगै काम गरेको कमरेड अचेल मसँग बोल्न पनि हिच्किचाउनु हुन्छ ।' उपमाले पूर्वतिरको विशाल कम्पाउण्ड भएको घरतिर औंलाले देखाउँदै भनिन् ।

'कमरेड ज्वाला अर्थात् उपमालाई स्थायी सरकारी जागिर छुटाएर राजनीतिमा होलटाइमर बनाउन प्रस्ताव गर्ने कमरेडको घर यही हो ?' म भित्र प्रश्नैप्रश्नको हुण्डरी चल्यो ।

'म जस्तो आर्थिक अवस्था अत्यन्तै कमजोर भएको र झन् बढी पारिवारिक दायित्वबाट गुज्रिएको मानिस चाहिँ होलटाइमर हुने तर मेरो भन्दा धेरै राम्रो आर्थिक अवस्था हुने मानिसलाई चाहिँ आर्थिक सुरक्षा चाहिने' कमरेड ज्वालाले त्यसबेला गरेको तर्क यतिबेला पनि मेरो कानमा गुञ्जिरहेको थियो ।

'यही हो कमरेड ज्वालाको घर ! विशाल घर रहेछ ।' अनायास म अचम्मित हुन पुगेँ ।

एकातर्फ कमरेड उपमासँग कुरा गर्दै थिएँ, अर्कोतर्फ सोच्दै थिएँ - ' उपमाजस्ता कतिजना कार्यकर्ताहरू होलान् जसले पार्टीको लागि जीवनका सुख, सुविधा र भविष्यका सम्पूर्ण सपनाहरू सबै त्यागे तर अहिले उनीहरू पूर्णत: बिर्सिएका छन् ।'

म उपमासँग फेरि भेट्ने वाचा गर्दै फर्किएँ, तर मेरो मन उनले काँधमा बोकेको गिट्टी र बालुवाको बोराभन्दा धेरैधेरै भारी थियो ।

सपना देख्न प्रेरित गरिरहने कवि : कृष्णमोहन जोशी - मातृका पोखरेल

'मुक्तिका लागि' कवितासङ्ग्रहको भूमिका 

साढे तीन दशक भएछ, कवि कृष्णमोहन जोशीको काव्यिक प्रतिभाका बारेमा मैले नजिकैबाट बुझ्ने अवसर प्राप्त गरेको । सुरूमा यो समय नेपाल विद्युत प्राधिकरणभित्र रहेका र साहित्यिक रूची भएका  कर्मचारीहरूले एउटा साहित्यिक मञ्च खोजिरहेको समय थियो । त्यही सिलसिलामा कवि जोशीसँग पहिलोपटक मेरो भेट भयो । त्यहीँबाट सुरू भयो हाम्रो सिर्जनात्मक र वैचारिक सामिप्यतासहितको सहकार्य । त्यसपछि उनको सिर्जनशील र प्रतिबद्ध कर्मको परोक्ष अपरोक्ष रूपमा म निकट साक्षी रही आएकोछु ।

आफ्नो अग्रगामी चेतना र सिर्जनालाई उजिल्याउन भक्तपुरको ठिमी एकप्रकारले उर्वर ठाउँ थियो र अनुकूल पनि । पञ्चायतको निरङ्कुश समयमा पनि ठिमी समाज रूपान्तरणका लागि आफ्नो महत्वपूर्ण समय दिएका अग्रजहरूको आइजाइ गरिरहने ठाउँ थियो । वैकुण्ठहरि श्रेष्ठजस्ता जनतालाई जागृत बनाउन कम्मर कसेर लागेका प्रतिबद्ध योद्धाहरूको कर्मभूमि थियो ठिमी । वि.सं. २०१८ सालकै सेरोफेरोदेखि स्थापना भएको न्ह्यज्या खल आफैंमा परिवर्तनकारी र सचेत व्यक्तिहरूको पहलमा खुलेको संस्था थियो । त्यसले साहित्यिक जमघट गराइरहन्थ्यो ।  वि.सं. ०२४ / २५ सालतिर कृष्णमोहन जोशीलाई पनि कविताको रूचीले स्पर्श  गऱ्यो । त्यसबेला ठिमीमा वैकुण्ठहरि श्रेष्ठहरूकै उत्प्रेरणामा कृष्णलाल गोजा श्रेष्ठ र तुलसीराम श्रेष्ठले एउटा प्रगतिशील पत्रिकाहरूको पसल खुलेको थियो । हुन त, त्यो भन्दा पहिले नै वि.सं. २०१५ सालमैं खुलेको सौभाग्य पुस्तकालयले त्यहाँको जागृत चेतनालाई अघि बढाउन धेरै महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको थियो । पछि खुलेको प्रगतिशील पत्रिका पसलमा सोभियत प्रकाशन र चिनियाँ प्रकाशन उपलब्ध हुन्थे । श्यामप्रसाद शर्मा र शान्तदास मानन्धरलगायत प्रगतिवादी स्रष्टाहरूका कृतिहरू, उनीहरूले अनुवाद गरेका कृतिहरू पाइन्थे । अनुवाद भएर प्रकाशित भएका कृतिहरूमा चीनका महान् साहित्यकार   लुसुनद्वारा लेखिएका र अनुवाद भएका कृतिहरूले कवि जोशीलाई अत्यधिक प्रभावित पारे । कवि जोशीले साहित्यमा टेकेको पहिलो पाइलोका पछाडि यिनै प्रेरणाहरूले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेका छन् ।

कवि कृष्णमोहन जोशीको साहित्यिक यात्राको समयावधि  साढे पाँचदशक भन्दा लामो छ । वि.सं. २०२४/२५ सालदेखि साहित्य लेखन र प्रकाशनमा आफ्नो उपस्थिति दर्शाइसकेका कवि जोशीको प्रस्तुत कृति 'मुक्तिका लागि' मा समावेश कविताहरूको समयावधि पनि झण्डै अढाइ दशकको छ । यस सङ्ग्रहमा वि.सं. २०४९ सालदेखि वि.सं. २०७३ सालसम्म लेखिएका तीस वटा कविता समावेश छन् ।

कवि जोशीले दृष्टिकोणलाई अर्थात चेतनाको पक्षलाई प्राथमिकतामा राखेर कविता लेखेका छन् । उनका कवितामा निरासा नभएर आक्रोश छ, विद्रोहको आह्वान छ । आशावादिता उनका कवितामा पाइने मूल प्रवृत्ति हो । व्यक्तिगत पीडामा उनी कविता लेख्दैनन् । सामूहिक चेतना र संघर्ष उनका कवितामा प्रतिविम्बित भएको पाइन्छ । 

कुहिरो आखिर कुहिरो न हो 

न्यानोको स्पर्शले विलाइ जानेछ

धरतिमा उठेका बुलन्द आवाजले 

घामको सचेतता फर्काइ दिनेछ 

घामको न्यानो प्रकाशहरु 

बाक्लो बाक्लो कुहिरो चिर्दै 

मुक्त भै धरतिमा झुल्कनेछ ।

-  कुहिरो चिर्दै घाम झुल्कने छ 

यो त एउटा सामान्य उदाहरण मात्र हो । उनी निरासालाई विस्कुन सुकाएजस्तो असरल्ल छाडेर समाजप्रति  गैरजिम्मेवार बन्न चाहँदैनन् ।  समाजले भोगेको शोषण–उत्पीडन, असमानता, अन्याय, दमन उनका कविताका मूल विषयवस्तु हुन् । जनताको एकजुट आवाजको शक्तिमा कवि जोशीका कविता विश्वास राख्छन् ।

नेपाली जनताले गरेको ठुलो त्याग र वलिदानको मूल्य खेर जानुहुँदैन भन्ने कुरामा यस सङ्ग्रहभित्रका धेरै कवितामार्फत् उनी सचेत देखिएका छन् । संविधानसभाको माग होस् या गणतन्त्रको स्थापनाको आग्रह होस् । कवि जोशी कोठाभित्र बसेर नितान्त कविता लेख्ने कवि होइनन् । उनका कविताहरू आन्दोलनकारीहरुसँग सडकमैं हिड्छन् र आन्दोलनकारीहरू सँगसँगै परिवर्तनको चिन्ता गर्छन् । कविताबाटै संघर्षको हुङ्कार गर्छन् ।

कवि कृष्णमोहन जोशीले यस सङ्ग्रहका कवितामा  सामाजिक न्याय, लैङ्गिक समानता,  र आर्थिक विषमताका विषयहरू मात्र उठान गरेका छैनन् । साम्राज्यवादको प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष अतिक्रमणका विरुद्ध पनि उत्तिकै सचेत छन् ।

कहिले इरानलाई धम्क्यायौ 

कहिले उत्तर कोरियालाई हप्कायौ

अफगानिस्थानको  त सत्यानासै गऱ्यौ आज इराकलाई हान्दै गरेकाछौ 

इराकी जनताको आमहत्या गर्दै 

रक्तपिपासु अनुहार छ्याङ्ग पारेकाछौ मानिसको रगतमा होली खेलीरहेकाछौ ।

- साम्राज्यवादीहरू लखेट्नै पर्छ

कवि भित्र देखा परेको तीव्र राजनीतिक चेतना र वैचारिक स्पष्टतालाई  बजारीकरण र उपभोक्तावादी संस्कृतिको प्रभावले सङ्क्रमण गर्न सकेको छैन । मूल रूपमा भन्नुपर्दा यस सङ्ग्रहमा समावेश कविताहरूको वैचारिक धार अत्यन्तै सशक्त र प्रभावशाली छ । 

 

आमरूपमा कवितामा प्रयोग हुने र मानिसले सहजै बुझ्ने  विम्ब र प्रतीकहरूलाई कवि जोशीले प्रयोग गर्छन । घामलाई उनी सत्य, चेतना, क्रान्ति र मुक्ति को प्रतीक बनाउन रुचाउछन् । यस्ता प्रतीकहरू सामान्य जनले सहजै बुझ्छन् । उनीमा जनताले कविता सहजै बुझ्नुपर्छ भन्ने दृढ धारणा पनि छ । कवि जोशीको भाषा जनपक्षीय छ ।

कवि जोशी हिजोका अगुवाहरूलाई समर्थनमात्र गर्दैनन् । उनीहरूले लिएको गलत बाटोको बिरुद्ध आक्रोश पोख्छन् र जनतालाई सचेत बन्न हौस्याउँछन् । संसदीय व्यवस्थाको जनबिरोधी चरित्रसँग हिजोका अगुवाहर ले आफ्नो व्यक्तिगत फाइदाका लागि आत्मसमर्पण गरेको र त्यो व्यवस्थाले कहिल्यै जनताको हित गर्दैन भनेर कवितामार्फत्  आफ्नो दृढ विश्वास  प्रकट गर्छन् । जनताले लडेर ल्याएको संविधान जनताको ऐना बन्न सकेन । व्यवहारमा यो केवल शासकहरूको अनुहार देखिने ऐना बनेको कुरामा कवि जोशी आक्रोशित छन् ।

जनमुक्तिको नारा दिइ 

गाँस बास कपासको व्यबस्था ल्याउन 

संघर्षको कठिन बाटो हुँदै 

अगाडी बढीरहेका मुक्ति योद्धाहरु 

भ्रममा पर्दै र भ्रममा पार्दै 

चौबाटोमा अल्मलिएर संसदको ढोका छिर्न पुगेकाछन् ।

- भ्रम र मुक्तिको बाटो

मूल रूपमा भन्नुपर्दा कवि कृष्णमोहन जोशीका कविताहरू  शोषण र असमानताविरुद्ध सामूहिक चेतना जगाउने कविता हुन् । यो सङ्ग्रहका कविताहरू तल्लो वर्गका  जनतालाई जागृत बनाउने उद्देश्यलाई केन्द्रमा राखेर लेखिएका छन् । वैचारिक दृढता कवि जोशीको विशिष्टता हो । कवि जोशीका कविताको मूल स्वर प्रतिरोधी चेतनाको स्वर हो । 

निष्कर्षमा भन्नुपर्दा कवि कृष्णमोहन जोशी वर्गसंघर्षको चेतनाले ओतप्रोत भएका कवि हुन् । मानिसहरूलाई  शोषण र दमनविरुद्ध प्रतिरोध गर्न प्रेरणा दिने कवि हुन् । निराशाले उनका कवितामा स्थान प्राप्त गर्न सक्दैन । उनी आशावादी दृष्टिकोण राख्ने कवि हुन् । प्रस्तुत कवितासङ्ग्रह अढाइ दशकको नेपाली समाजले  भोगेको प्रतिनिधिमूलक दस्तावेज हो । 

000

सांस्कृतिक आन्दोलनको प्रहारको निसाना – मातृका पोखरेल

विषयको हिसाबले प्रस्तुत शीर्षक निकै महत्वपूर्ण रहेको छ । यस्तो महत्वपूर्ण विषयमा आफ्ना धारणा राख्ने मौका दिनु भएकोमा आयोजक साथीहरुलाई धन्यवाद दिन्छु । भर्खरै एकीकृत जनसांस्कृतिक महासङ्घले सांस्कृतिक क्षेत्रमा संयुक्त मोर्चा निर्माण गर्ने अवधारणा अगाडि ल्याएको छ । यो प्रहारको निशाना भन्ने वित्तिकै यो जरुरीको विषय हो भन्ने कुरा बुझिन्छ । पार्टीले जरुरी संयुक्त मोर्चासम्बन्धी अवधारणा अगाडि ल्याइराखेको छ, त्यसलाई यो विषयले थप लाभान्वित तुल्याउनेछ ।

राष्ट्रिय स्वाधीनताको रक्षाको लागि पार्टीले जे योजना बनाइरहेको छ, तत्अनुरूप नै हाम्रो प्रहारको निशाना बन्दछ । हामीले सांस्कृतिक आन्दोलनको कुरा गरिरहेका छौँ । ‘आमा’ उपन्यासका लेखक म्याक्सिम गोर्कीले भनेजस्तै संस्कृति भनेको मानिसले निर्माण गरेको दोस्रो स्वभाव हो । मानिसबाहेक अरू प्राणीजगतमा दोस्रो स्वभाव हुँदैन तर मानिसले आफ्नो प्रवृत्तिभन्दा फरक सङ्घर्षका क्रममा दोस्रो स्वभावको निर्माण गर्न सक्तछन् । त्यसकारण यो मानिससित मात्रै सम्बन्धित विषय हो । मानिससँग मात्रै सम्बन्धित भएको हुनाले पनि सांस्कृतिक आन्दोलनको प्रहारको पहिलो निशाना हामी आफैँ हौँ । ‘हावा शिखरमा बहन्छ’ भनेजस्तै शिखरमै बस्ने व्यक्तिहरू, राज्य सञ्चालन गर्ने पार्टीहरू, सांस्कृतिक रूपान्तरणको दिशामा उनीहरू आफैँ नलागिकन, उनीहरू आफैँ अग्रसर नभइकन सांस्कृतिक आन्दोलन अघि बढ्न सक्दैन । जसरी सिंचाइको क्रममा माथिबाट तलसम्म पानी आउन सजिलो हुन्छ तर बेसीबाट सिंचाइ सुरु गरेर त्यो पानीले शिखरसम्म सिंचाइ गर्न सकिँदैन । त्यसैले सांस्कृतिक विषयमा पनि माथिवाटै परिवर्तन गर्न थाल्यौं भने र यसको प्रहारको निशाना आफैँतिर सोझ्याउने थाल्यौँ भने हाम्रो आन्दोलन सफल हुन सक्छ, हाम्रो लक्ष्य पूरा हुन सक्छ । यसो भनिरहँदा त्यागको कुरा अवश्य आउँछ । ‘बन्दैन मुलुक दुईचार सपुत मरेर नगए’ भनेजस्तै यो त्यागको थालनी पनि माथिबाटै हुनुपर्दछ । अहिले हाम्रो आन्दोलनमा अत्यन्त खस्केको कुरा के हो भने हामीले हाम्रो सांस्कृतिक आन्दोलन त्यहाँबाट सुरुवात गर्नुपर्छ भनेर सोचेकै छैनौँ । यो दिशातिर हामीले ध्यानै दिएका छैनौँ । हामी सर्वहारा संस्कृतिको बारेमा धेरै कुरा गर्छौँ । अहिले सर्वहारा जीवनशैलीको कुरा धेरै नेताहरूले उठाउन छोडिसकेका छन् । यो सांस्कृतिक आन्दोलनभित्रकै महत्वपूर्ण सवाल हो । सर्वहारा सांस्कृतिक जीवनशैलीको कुरासँगै हाम्रा नेताहरूको जीवनशैलीको मूल्याङ्कन गर्नुपर्ने हुन्छ । अहिले नेताहरूको जीवनशैलीले यो तर्कलाई कमजोर बनाइदिएको छ । अहिले हाम्रा नेताहरूको जीवनशैली हाम्रो सिद्धान्त र विचारअनुरूप छँदै छैन । जनताबाट कटेको जीवनशैली के सर्वहारा जीवनशैली हुन सक्छ ? राजनीतिक पार्टीले एक किसिमको आन्दोलन गर्छ, त्यसलाई सहयोग गर्ने कुरा त छँदै छ । राजनीतिक आन्दोलनविना सांस्कृतिक आन्दोलन अघि बढ्न सक्तैन तर पनि सांस्कृतिक क्षेत्र अलि विशिष्ट क्षेत्र भएकोले यसलाई सोहीअनुरूप सोचेर अघि बढ्नुपर्छ । सांस्कृतिक सङ्गठन र अन्य जवसहरूले खेल्नुपर्ने भूमिकाहरूको बारेमा विशेष छलफलको आवश्यकता छ किनभने नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनमा सांस्कृतिक एजेन्डाहरूको कार्यान्वयनको पक्षमा निकै कमजोर रहेको छ । यो पक्षमा हामीले गम्भीरताका साथ ध्यान दिन जरुरी छ ।

‘कल्चर’ शब्दको अर्थ त्यसको परिस्कृत गर्नु भन्ने हो । त्यसैलाई हामीले नेपालीमा ‘संस्कृति’ शब्दको रूपमा प्रयोग गरिरहेका छौँ । परिष्कृत गर्नुको अर्थ आफैँलाई परिवर्तन गर्नु हो । हामी आफूलाई परिवर्तन गर्ने मामिलामा, समाजलाई परिवर्तन गर्ने काममा धेरै पछाडि पर्दै गइरहेका छौँ । यसबारेमा हामीले सोच्नै छोडिसकेका छौँ । आफैँलाई परिवर्तन गर्ने कुरातिर ध्यान दिन सक्तैनौँ भने अहिले हाम्रो पार्टी हाम्रा नेता तथा कार्यकर्ताहरूलाई रूपान्तरण गर्ने कुरामा मात्र सीमित रहनेछ । नत्र सांस्कृतिक आन्दोलनको कुरा तिनीहरूलाई जिस्काइरहेको जस्तो मात्र रहनेछ । यो पक्षतिर राजनीतिककर्मीहरू विशेषतः हामी संस्कृतिकर्मीहरूले गम्भीर भएर सोच्नुपर्ने हो । हामीले स– साना कुराहरूलाई पनि ध्यान सकिरहेका हुँदैनौं । यो दैनिक जीवनका घटनाक्रमहरूमा देख्न सकिन्छ । जस्तो नेतालाई फोन गर्दा नमस्कार नगरी उसले कुरै सुन्दैन । यो हाम्रो आन्दोलनको गम्भीर विसङ्गति हो । हिजो जनयुद्धकालमा भएको दलित विवाह, अन्तरजातिय विवाहहरू आज विखण्डन हुन थालेका छन् । नेताहरूको जीवनशैली पनि त्यस्तै विकृत छन् । समग्रमा सबैको जीवनशैली बिग्रिँदै गएको छ । मूल रूपमा सांस्कृतिक आन्दोलनको प्रहारको निशाना हामीतिरै नबनाउने हो भने हामीले गर्न खोजेको काम पूरा हुन सक्दैन ।

नेपाली सांस्कृतिक पूर्वाधार भनेको सामन्ती संस्कृति नै हो भनेर हामीले धेरै पहिलेदेखि भन्दै आएका हौँ । त्यसकारण हाम्रो सांस्कृतिक आन्दोलनको प्रहारको मुख्य निशाना पनि सामन्ती संस्कृतिलाई मान्दै आएका छौँ । यसतर्फ पनि हामीले धेरै ध्यान दिन सकेका छैनौँ । यस विषयमा हामीले सूक्ष्म ढङ्गले छलफल गरिरहेका छैनौँ । पार्टी सत्तामा भएको बेला नै सुन्दरी प्रतियोगिताको विरुद्धको आन्दोलन कमजोर भयो । सत्ताबाहिर रहँदा एउटा संस्कृतिको कुरा गर्ने र सत्तामा गएपछि अर्को संस्कृतिको कुरा गर्ने हुँदा यो ज्यादा खतरनाक छ । हिन्दू धर्मले नेपालमा नारी उत्पीडन, दलित उत्पीडन गर्न सबैभन्दा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ । मनुस्मृतिले यस्तै भनेको छ । हाम्रै नेताहरू पुराणमा गएर माला लगाउन थालेका छन् । यसबाट के बुझ्न सकिन्छ भने हामीले प्रहार गर्नुपर्ने सामन्ती संस्कृतिको कुरै गर्न छाडिसक्यौँ । यसकारण प्रमुख विरोधी संस्कृति भनेको अहिलेको सामन्ती संस्कृति नै हो तर पनि हामीले यसमा केन्द्रित हुन सकेका छैनौँ । हामीसित यत्रो विशाल पार्टी छ, यत्रो विशाल संस्कृतिकर्मीको पङक्ति छ तर पनि स-साना समूहले गरेको काम जति पनि हामीले गर्न सकिरहेका छैनौँ । हामी हाम्रो जीवनलाई सांस्कृतिक रूपमा उन्नत बनाउँदै लैजान सकेका पनि छैनौँ । हामीले कम्युनिस्ट आन्दोलनभित्र गर्न सक्ने थुप्रै काम छन् । तर हामीले गरिरहेका छैनौं । बाहिरको लडाइँ त हामीले लडिरहेकै छौं त्यो बरू सजिलो हुन्छ तर भित्रको लडाइँ लड्न गाह्रो हुन्छ । बाहिर सँगसँगै भित्र पनि निसाना बनाउन जरुरी छ र सङ्घर्ष गर्न जरुरी छ ।

कार्यक्रममा निमन्त्रणा गर्नुभएकोमा आयोजक साथीहरुलाई धन्यवाद !

000

[२०६७ चैतमा अखिल नेपाल लेखक सङ्घको आयोजनामा न्यु प्लाजा, काठमाण्डौमा 'सांस्कृतिक आन्दोलनको प्रहारको निसाना' विषयक अन्तरक्रिया कार्यक्रममा प्रस्तुत मन्तव्य]

प्रगतिशील लेखक सङ्घको ऐतिहासिकता र वर्तमानमा केही अपेक्षाहरू - मातृका पोखरेल

स्थापनाको ऐतिहासिक सन्दर्भ

हाम्रो इतिहासदेखि नै साहित्य र कलाको क्षेत्रमा जुन गतिका साथ विकास हुँदै आएको छ, त्यसको पछाडि मानव जातिको सामाजिक र ऐतिहासिक विकास पनि अभिन्न रूपले गाँसिएको छ । नेपालमा प्रगतिशील लेखक सङ्घको स्थापना पनि यही ऐतिहासिक प्रक्रियाको निरन्तरता हो । वि.सं. २००७ साल र त्यो भन्दा अगाडिका राजनीतिक घटनाक्रम, सामन्तवादविरुद्धको सङ्घर्ष र विश्वव्यापी जनवादी आन्दोलनहरूको प्रभावले नेपाली साहित्यलाई जनमुखी, यथार्थवादी र प्रगतिशील बनाउने आवश्यकता सिर्जना भयो ।

वि.सं. २००९ मा प्रगतिशील लेखक सङ्घको स्थापना स्वस्फूूर्त नभएर समयको आवश्यकता थियो । पश्चिम नेपालमा वि.सं. १८०४ मा जन्मिएका शशिधर पौडेलले जोसमनी सन्त परम्पराको अनुुयायी बनेर सञ्चालन गरेको अभियान, ज्ञानदिलदासको अभियान, योगमायाको अभियान, वि.सं. १९७७ सालको मकैपर्व, धरणीधर कोइरालाको ‘नैवेद्य’ प्रकाशन आदि अभियान र प्रकाशनले प्रगतिशील साहित्यिक आन्दोलनको महत्त्वपूूर्ण आधारभूूमि तयार भइरहेको थियो । यी सबै घटनाहरूको प्रभाव स्वरूप नेपालका बुुद्धिजीवी र साहित्यकारहरूलाई एउटा बलियो संगठनको आवश्यकता परिरहेको थियो । त्यही आवश्यकताको बीचबाट प्रगतिशील लेखक सङ्घको जन्म हुनपुुग्यो ।

प्रगतिशील साहित्यिक अभियान र सङ्गठित ढङ्गले अघि बढ्नुुका पछाडिको पृष्ठभूूमि खोज्दै जाँदा हामी धेरै टाढा अर्थात् प्राथमिक कालतिरै पनि पुुग्न सक्दछौं । प्राथमिक कालमा भानुुभक्त आचार्यहरूले रामकथाका माध्यमबाट जसरी नेपाली समाजमा आध्यात्मिक आदर्श र भाग्यवादको प्रचार गरिरहेका थिए, त्यसको विरुद्धमा निर्गुुण भक्तिधाराअन्तर्गतका सन्त साहित्यकारहरूले सामाजिक विकृति, धार्मिक विकृति, कर्मकाण्डीय विकृतिका विरुद्धमा आलोचनात्मक चेतना सहितको साहित्य सिर्जना गरे । त्यतिबेलैदेखि धार्मिक पाखण्डका विरुद्ध आलोचनाको स्वर प्रकट हुनथाल्यो । माध्यमिक काललाई हामी शृङ्गारकालका रूपमा लिने गर्छौं । राणाशासनको जाँतोमुुनि चेपिएको अवस्थामा शासकहरूको खुुसी पार्नु साहित्यको प्रधानता रहेको समयमा सामाजिक चिन्तनमुुखी प्रभाव खासै पाइँदैन । उन्नाइसौं शताब्दीको अन्तिमतिर सामन्ती सोच र संस्कारका विरुद्धमा आलोचनात्मक स्वर अघि बढेको पाइन्छ । सुधारवादी आर्य समाजी विचारको प्रचार, मकै काण्ड, पुस्तकालय काण्ड, "नपुंशक राणाहरू" लेखेबापत लक्ष्मीनन्दन चालिसेलाई जेल सजाय र मृत्यु हुनेबेलामा बाहिर निकालिनु, शारदा पत्रिकामा फाट्टफुट्ट प्रकाशित राणाशासन विरोधी आवाजहरू देखा पर्न थाल्दछन् । धरणीधर कोइरालाले ‘नयपाली ठिटो’ कविता मार्फत गणतन्त्रको चेतना प्रकट परे । गोपालप्रसाद रिमालले ‘आमाको सपना’ कविता मार्फत क्रान्तिचेतनाको अभिव्यक्ति दिए । उनका क्रान्तिधर्मी कविताबाट नेपाली प्रगतिवादी कविताको आरम्भ र विकासमा महत्वपूूर्ण पृष्ठभूूमि निर्माण भएको छ । वि.सं. २००३ /००४ तिर लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको ‘साँढे’ ‘प्रभुुजी ! मलाई भेडो बनाउ’, जस्ता कविताले तत्कालीन निरङ्कुुशता र उत्पीडनको विरुद्ध आलोचनात्मक स्वर प्रकट भयो ।

नेपालमा प्रगतिशील चेतनाको विकासमा अन्तर्राष्ट्रिय प्रभावको पनि ठुलो भूमिका छ । सन १९१७ को युगान्तकारी रूसी समाजवादी क्रान्तिले विश्वमा जसरी हलचल पैदा गऱ्यो, नेपाल पनि त्यसबाट अछुतो रहने कुरै थिएन । सञ्चार र सूचनाको अभावको बिचमा ढिलै भए पनि त्यसको प्रभाव आइनपुग्ने कुरै थिएन । त्यो घटनाले नेपालका सचेत व्यक्तिहरूलाई परिवर्तनको निम्ति केही गर्नै पर्छ भन्ने एउटा छट्पटी पैदा गरायो । भारतीय भूमिमा भएको अङ्ग्रेज बिरोधी आन्दोलन, त्यहाँका मार्क्सवादी गतिविधिहरू, माओत्सेतुङको नेतृत्वमा भएको चिनियाँ क्रान्ति आदिका कारण द्वन्दात्मक भौतिकवादी दर्शनको प्रभाव नेपाली बुद्धिजीविहरुमा व्यापक स्तरमा पर्न थालेको थियो । भारतमा अध्ययन गर्न गएका सचेत प्रगतिशील कृति र रचनाहरू नेपाल पठाउने , ठाउँठाउँमा अध्ययन मण्डल बनाउन प्रेरित गर्ने कार्य गर्न थाले । यसै सन्दर्भमा राणाकालमैं श्यामप्रसाद शर्माले नक्खु जेलमा चलाउनु भएको साहित्यिक अभियान उल्लेखनीय छ । युवाहरूमा आएको राष्ट्रिय अन्तर्राष्ट्रिय प्रभावले वि .सं . २००४ सालको बिराटनगरको मजदूर आन्दोलन पनि यहाँ उल्लेखनीय छ । त्यस्तै वि.सं. २००६ सालमा औपचारिक रूपमा श्रमजीवि जनताको राजनीतिक प्रतिनिधि संस्था नेपालमा कम्युुनिस्ट पार्टीको स्थापना भएपछि नेपालमा मार्क्सवादी चिन्तन र दर्शनको औपचारिक प्रवेश भयो । वि.सं. २००७ कै सेरोफेरोमा नेपालमा प्रगतिवादी साहित्यले गति लिन थाल्यो । वि.सं. २००८ मै कृष्णचन्द्रसिंह प्रधानले ‘भन्ज्याङ्निरै’ कवितासङ्ग्रह प्रकाशनमार्फत् पहिलोपटक प्रगतिशील साहित्यिक कृति नेपाली साहित्यले प्राप्त गऱ्यो ।

वि.सं. २००९ सालमा प्रगतिशील लेखक सङ्घको स्थापना पछि नेपाली साहित्यमा नयाँ दृष्टिकोण र नयाँ सोचको विकास तीव्र रूपमा भयो । यथास्थितिभन्दा केही अघि बढ्ने दृष्टिकोण भएका स्रष्टालाई यसले भरपर्दो छहारी प्रदान गऱ्यो । लेखकहरूले वैचारिक लक्ष्य र आदर्शलाई कला साहित्यमा स्थापित गर्न थाले । सामन्तवाद र साम्राज्यवाद विरोधी धारणाले बल पाउन थाल्यो । प्रगतिशील लेखक सङ्घको स्थापनापछि प्रगतिशील भावधारामा सिर्जना गरिरहेका स्रष्टाहरू क्रमशः प्रगतिवादी धारा अर्थात् मार्क्सवादी धारामा सिर्जना गर्न पुुग्दछन् । प्रगतिशील लेखक सङ्घकै अगुवाइमा नयाँ पुुस्ताले एउटा विद्रोही चेतना भेट्यो । गोकुुल जोशी, केवलपुुरे किसान आदिका कविताहरूले कविता ‘मालिक’हरूको सेवामा मात्र फन्को मारेर बस्ने कुुरा होइन, झुुप्राहरूमा बस्ने शोषित पीडितहरूको पक्षमा पनि बोल्न सक्दो रहेछ भन्ने सन्देश जनजनको बीचमा पुुग्यो । नेपाली युुवामा आएको राष्ट्रिय अन्तर्राष्ट्रिय जागरणको हुुटहुुटी र छटपटीको परिणाम स्वरूप यो संस्था स्थापित भएपछि प्रगतिशील साहित्यिक पत्रिकाहरू व्यवस्थित रूपमा निस्कन थाले । श्यामप्रसाद शर्मा, केवलपुुरे किसान, गोकुुल जोशी, युुद्धप्रसाद मिश्र, भूपि शेरचन, रमेश विकल, आनन्ददेव भट्टहरूले प्रगतिशील साहित्यको आरम्भिक कालमा संगठन र सिर्जनाका दुवै क्षेत्रबाट सक्रिय हस्तक्षेप गरे ।

वि.सं. २००७ को सेरोफेरोबाट सुुरु भएको नेपाली साहित्यको नवीन सोच र चिन्तनलाई सङ्घले सांगठनिक नेतृत्व प्रदान गरेर अघि बढेको पाइन्छ । स्थापनाको पहिलो दशकसम्म यो संस्थाको सक्रियता मनग्गे देखिए पनि वि.सं. २०२० पछि भने लामो समय निष्क्रिय अवस्था रह्यो । तर पनि प्रगतिशील स्रष्टाहरूले कला साहित्यमा विचार, दर्शन, यथार्थ र कल्पनाको समन्वय गरेर सिर्जना गर्न छाडेनन् । निरङ्कुुश पञ्चायती व्यवस्थाको विरुद्धमा प्रगतिशील स्रष्टाहरूले अग्रिम मोर्चामा रहेर अभिव्यक्तिको माध्यमबाट मात्र नभएर भौतिक रूपमै सडकमा उत्रिए । तीसको दशकमा बुुटवलमा गठित रेलिमाइ सांस्कृतिक मण्डल र त्यसपछि राष्ट्रिय गतिविधिमै सर्वाधिक चर्चित ‘संकल्प’ परिवार र ‘वेदना’ परिवारको सक्रियताले नेपाली समाज रूपान्तरणकै इतिहासमा सर्वाधिक महत्व राख्दछ ।

वि.सं. २०४६ चैत्र ३ को प्रदर्शन होस् या २०५८ /०५९ सालमा तत्कालीन राजा ज्ञानेन्द्रको निरङ्कुुशताका विरुद्धमा सञ्चालित आन्दोलनका सन्दर्भमा बनेका प्रतिगमन विरोधी स्रष्टाहरूको संयुुक्त समिति वा लोकतान्त्रिक स्रष्टाहरूको संयुुक्त मञ्चको स्थापना र गतिविधिमा प्रगतिशील लेखक सङ्घको नेतृत्वदायी भूूमिका रह्यो ।

प्रगतिशील लेखक सङ्घको स्थापनापछि नेपाली साहित्यमा स्थापित नयाँ सौन्दर्य चेतना अहिलेसम्म आइपुुग्दा नेपाली साहित्यको गौरवमय राजमार्गमा यात्रारत छ । यतिबेला प्रगतिशील लेखक सङ्घसँग यात्रारत स्रष्टाहरुले केही महत्त्वपूूर्ण प्रश्नहरूको उत्तर खोजिरहेका छन् । हामी यी प्रश्नका उत्तरहरू कसरी गम्भीरतापूूर्वक दिने कोसिस गर्छौं, प्रगतिशील आन्दोलनको भविष्य त्यसैमा निर्भर छ ।

केही ज्वलन्त प्रश्नहरू र केही अपेक्षाहरू

वर्तमानसम्म आइपुुग्दा प्रगतिशील लेखक सङ्घमाथि केही प्रश्नहरू गम्भिरताका साथ नउठेका होइनन् । सङ्घमाथि मात्र होइन, प्रगतिशील लेखकमाथि पनि उठेका छन् । प्रगतिशील साहित्य र संस्कृतिको हितका निम्ति उठेका प्रश्नहरूप्रति सकारात्मक धारणासहित हामी अगाडि बढ्नुु जरुरी छ ।

प्रगतिशील लेखक सङ्घ सम्पूर्ण प्रगतिशील साहित्यकारहरूको साझा मोर्चा हो । नेपाली जनताको हित चाहने लेखक सबैलाई यस संस्थामा गोलबन्द हुने वातावरण मिलाउन जरुरी छ । हामीले भोक, गरिबी, उत्पीडन, अज्ञानता र अन्धविश्वासबाट मुुक्त जीवनको निर्माणका निम्ति नेपाली श्रमजीवी जनता सँगसँगै समाजको स्वरूप देख्नुुपर्छ । हाम्रा सिर्जना त्यही स्वप्नका कथा हुनुुपर्दछ ।

'हाम्रो संगठनका यति हजार सदस्य भए ! पाँच दर्जनभन्दा बढता जिल्लामा जिल्ला समितिहरू भए !' प्रगतिशील लेखक सङ्घमा काम गर्ने केही साथीहरूले तर्क गरेको सुनिन्छ । यस्तायस्ता कुरा अचेल अलिक धेरै सुनिन्छन् । मानिसहरूका बीचमा पुग्न यो पनि चाहिन्छ तर प्रगतिशील लेखक सङ्घका लागि यो प्राथमिक कुरा होइन । सहायक कुरामात्र हो । हामी मध्ये केही साथीहरूलाई लागेको हुनसक्छ, हिड्नुमात्र र संगठन चलाउनुमात्र ठुलो कुरा हो । तर यो होइन । हिड्नु र संगठन चलाउनुमात्र महत्वपूर्ण कुरा होइन । मूल कुरा वैचारिक र सिर्जनात्मक ढङ्गले हस्तक्षेप गर्नसक्नु हो । अब प्रगतिशील लेखक सङ्घका साथीहरूले भन्न सक्नुपर्छ । नेपाली साहित्यका विविध विधामा प्रगतिशील कृतिहरू यति प्रकाशित भए भनेर । प्रगतिशील लेखक सङ्घ सिर्जनात्मक वैचारिक संस्था हो । यो अरू संगठनजस्तो होइन । साहित्यका नाममा खुलेका थुप्रै संगठनहरू छन् । तर प्रगतिशील लेखक सङ्घ ती सबैभन्दा विशिष्ट प्रकृतिको संगठन हो । यसले गर्दा सहायक काम प्राथमिक जस्तो प्राथमिक काम सहायक जस्तो बन्न जाने स्थिति देखिन्छ । यसतर्फ प्रगतिशील लेखक सङ्घसँग सम्बद्ध साथीहरू सचेत रहन जरूरी छ ।

यताका केही वर्षदेखि प्रगतिशील लेखनमा वैचारिकताको अभाव रहेको धारणा धेरैतिरबाट आउन थालेको छ । पुरानो पिँढीमा देखापरेको वैचारिक निख्खरता नयाँ पिँढीमा नरहेको चर्चा चलिरहेकै छ । प्रगतिशील आन्दोलनमा हिँड्नेहरूका निम्ति यो समीक्षाको विषय हो । प्रतिबद्ध लेखन प्रगतिवादी लेखनको आधार हो । प्रतिबद्ध लेखनका बारेमा प्रगतिशील संगठनहरूमा हिँड्नेहरूमै द्विविधा देखिएको छ । प्रगतिशील सङ्घ /संगठनमा हिँड्नेहरू नै सबै साहित्य प्रगतिशील हुुन्छ भनेर गैरवैचारिक कुरा गर्नेहरूको संख्या बढ्दो छ । यो दृष्टिकोणको भयङ्कर समस्या हो । यो प्रगतिशील आन्दोलनको विरोधी कुरा हो । हाम्रो प्रगतिशील आन्दोलन दृष्टिकोणको समस्याबाट ग्रस्त छ भन्ने यो ठूूलो प्रमाण हो ।

नेपाली समाजमा व्यापक परिवर्तन आइरहेकै छ । पुराना विश्वास र मान्यताका आधारमा जगहरू हल्लिरहेका छन् । प्रगतिशील साहित्यमा सच्चाउनै पर्ने अर्को समस्या गुुटगत समस्या हो । यो समस्याले प्रगतिशील साहित्य अघि बढ्न केही अप्ठ्यारो परिरहेको छ । गुुटगत स्वार्थका कारण राम्रो साहित्य पछि पर्ने र कमजोर साहित्यको बढी चर्चा हुुने सम्भावना बढ्छ । यही कारण सम्पूर्ण प्रगतिशील साहित्यकारहरूबीच भाइचारा सम्बन्ध स्थापित हुन सकिरहेको छैन । कतिपय सन्दर्भमा प्रतिपक्षी लेखक /साहित्यकारहरू भन्दा प्रगतिशील लेखन क्षेत्रका स्रष्टाहरू प्रति अनावश्यक आलोचनात्मक हुने प्रवृत्ति पनि देखिएको छ । यो चिन्तन आफैंमा अप्रगतिशील हो । यस्ता केही महत्वपूूर्ण समस्याहरू प्रगतिशील आन्दोलनमा भएका कारण यो आन्दोलन प्रहार गर्नुुपर्ने ठाउँमा प्रहार नगरी आफै त्यसै भौँतारिएको महसुुस हुुन्छ ।

प्रगतिशील रचना कसले लेख्छन् ? के बामपन्थी पार्टीका सदस्यले मात्र प्रगतिशील रचना गर्छन ? यो प्रश्नलाई पनि गम्भीरतापूर्वक लिंदै राम्रो हुन्छ । नेपालका वामपन्थी राजनैतिक पार्टीहरूमा समावेश नभई स्वतन्त्र रहेर सिर्जनकर्ममा लागेका धेरै स्रष्टाहरू छन् । हाम्रो आन्दोलनभित्रका समालोचकहरूबाट गहिरिएर यसलाई अध्ययन र मूल्याङ्कन गर्ने काम भएको छैन । अहिले त कहीँकहीँ कस्तो विडम्बना देख्न थालिएको छ भने कम्युनिष्ट पार्टीमा सङ्गठित रहेका साहित्यकारहरूभन्दा कम्युनिष्ट पार्टीमा सङ्गठित नरहेका केही साहित्यकारहरूले समाजको यथार्थलाई अभिव्यक्त गरिरहेकाछन् । कम्युनिष्ट पार्टीमा सङ्गठित रहेका केही लेखकहरूको लेखन नेपाली समाजको यथार्थ भन्दा टाढा कतै बरालिएको जस्तो, नेताहरूको प्रशंसामा अनावश्यक समय दिएकोजस्तो पनि देखिने गरेको छ । सिर्जनामाथि केन्द्रित रहेर त्यसको रूप र सारतत्वमाथि छलफल हुने क्रम पुरै घटेर गएको छ । कतिपय अवस्थामा पार्टीमा संगठित रहेका लेखकहरूकै लेखन भने जनजीवनको वास्तविक पीडाभन्दा टाढा रहँदै नेताको प्रशंसा र राजनीतिक नारा–सिर्जनामा सीमित भएको देखिन्छ । यसरी साहित्य सत्ता–समर्थनको माध्यममा मात्र परिणत हुन्छ, तब प्रगतिशीलताको वास्तविक उद्देश्य पक्कै कमजोर हुन्छ ।

अझ अर्को विडम्बना अहिले त के देख्न थालिएको छ भने प्रगतिशील लेखक सङ्घमा आबद्ध रहेका लेखकहरू वा समालोचकहरू प्रतिध्रुवका लेखक साहित्यकारहरूलाई खुसी पार्न उनीहरूको व्यक्तित्वको अतिरंजित चर्चा गर्ने, समीक्षा गरिदिने क्रम बढेको देखिन्छ । प्रगतिशील लेखक सङ्घसँग आबद्ध लेखकहरूको उल्टो हिँड्ने कार्यले प्रगतिशील आन्दोलनलाई घाटा पुऱ्याउँछ ।

नेपाली समाजमा कुनै तत्विक परिवर्तन आएको छैन भन्ने धारणा पनि प्रगतिशील शिविरबाटै उठ्ने गरेको छ । उग्र बामपन्थ दृष्टिकोणबाट ग्रस्त यो चिन्तनले नेपाली समाजको विश्लेषण गर्न कदापि सकिँदैन । यो चिन्तन बोकेर अहिलेको अवस्थामा हामीले लड्नुपर्ने नयाँ शक्तिलाई प्रहार गर्न सक्दैनौं । नेपाली जनताको ठुलो त्याग र बलिदानबाट प्राप्त अधिकारलाई कम आँक्ने यो चिन्तनले जनपक्षधरतालाई प्रतिनिधित्व गर्न सक्दैन । प्राप्त अधिकारलाई जोगाउँदै अघि बढ्नु नै अहिले हाम्रो साहित्यको स्वर बन्न सक्नुपर्छ ।

अहिलेको युवापुस्ताले कस्तो विचारधारा ग्रहण गरिरहेकाछन् ? कतै उनीहरू निराशावादी विचारबाट ग्रस्त त छैनन ? हाम्रा लागि यो चिन्ताको विषय बन्नुपर्छ । यो अबको प्रगतिशील लेखक सङ्घजस्ता संस्थाहरुको सरोकारको विषय बन्नुपर्छ । अहिलेको नयाँ पुस्ताको कलममा नयाँ समाजको सपना छ कि छैन भनेर अनुगमन गर्ने र वातावरण निर्माण गर्ने कार्यमा प्रगतिशील लेखक सङ्घको ध्यान पुग्नुपर्छ । सामन्ती संस्कृति हाम्रो नसानसामा जरो गाडेर बसेको छ । साम्राज्यवादी संस्कृतिले नयाँ रूप कलेवरमा हाम्रा सांस्कृतिक मूूल्यहरूमाथि आक्रमण गरिरहेको छ । देशमा व्याप्त अँध्यारो संस्कृति फालेर उज्यालो संस्कृति स्थापना गर्न कटिबद्ध हुनेहरूले प्रगतिशील लेखक सङ्घलाई नयाँ उत्साहका साथ अघि बढाउनु सिवाय अर्को विकल्प छँदै छैन ।

के प्रगतिशील अभियानमा जोडिएका हामी लेखकहरू वर्गीय चेतनाको विकास गर्न र संघर्षप्रति प्रतिबद्ध छौं ? यो प्रश्न यसबेला हामीमाथि उठ्ने सर्वाधिक ज्वलन्त प्रश्न हो । वर्गीय समाजमा वर्गसङ्घर्ष नै सम्पूर्ण सामाजिक प्रगतिको मुख्य प्रेरक शक्ति रहन्छ । यस्तो समाजमा साहित्य पनि स्वभाविक रूपले वर्गीय नै हुन्छ । वर्गीय समाजमा साहित्य पनि निरन्तर चलिरहने बौद्धिक सांस्कृतिक हतियार हो । प्रगतिशील साहित्यले आम श्रमजीविको हितमा, समाजवादको पक्षमा, राष्ट्रियता र अन्तराष्ट्रिय भाइचाराको पक्षमा, सबैप्रकारका स्वदेशी तथा विदेशी, सामाजिक तथा जातीय भेदभावको विरूद्ध सङ्घर्ष गर्न प्रेरित गर्छ ।

वि.सं. २००७ सालको आन्दोलनपछि प्राप्त अधिकार सामन्ती राजतन्त्रको नेतृत्वमा २०१७ सालमा खोसिए जस्तै अहिले पनि ०६२ /६३ को आन्दोलनबाट प्राप्त अधिकार फेरि खोस्ने अभियानहरू सञ्चालन भइरहेकै छन् । प्राप्त अधिकारलाई स्थापित गर्दै जनताका अन्य अधिकारका लागि सङ्घर्षको तयारी गर्न आह्वान गर्ने साहित्य सिर्जना अहिलेको माग हो । यतिबेला प्रगतिशील लेखकहरूले महत्व दिनुपर्ने विषय हो ।

मूलत : श्रमजीवी जनतासँगको दूरी दिनहुँ बढ्दै गएको देखिन्छ । बढ्दै गएको दूरीलाई क्रमश : घटाउँदै कला साहित्यका माध्यमबाट नयाँ र सुुन्दर नेपाल बनाउने अभियानमा हाम्रो अर्थात् प्रगतिशील लेखकहरूको सिर्जनात्मक दृढता समयको माग हो । प्रगतिशील लेखक सङ्घसँग यस संस्थाका शुभचिन्तकहरूको अपेक्षा हो ।

000