प्रगतिशील दृष्टिचेतका लेखक : मातृका पोखरेल - मोहन दुवाल

लेखन, प्रकाशन र सङ्गठनमा आफूलाई लगाउन पाउँदा खुसी व्यक्त गर्दै आएका मातृका पोखरेल साहित्यिक जगत्मा चीर परिचित नाम बनाउन सङ्घर्षरत छन् । थोरै गरेर, थोरै लेखेर प्रसिद्ध बन्न रुचाउनेहरूको हुलमा उनको पहिचान फरक र अलग देखिँदो छ । साहित्य मनको स्फुरण हो त्यसैले साहित्यमा सीमा, क्षेत्र, विचार लाद्नु हुन्न भन्ने मानसिकता बोकेर साहित्य सिर्जना गर्नेहरूको हुलमा उनी फरक दृष्टि राख्दै साहित्य मानवीय सभ्यताको क्रममा विकास भएको अभिव्यक्ति भन्न रुचाउँछन् । लगभग दुई दशक अगाडिदेखि लेख्दै आएका यिनले कथा र कवितामा आफ्नो खालको पहिचान देखाइसकेका छन् । प्रगतिशील लेखक संगठन, प्रगतिशील सांस्कृतिक संगठनसँग आबद्ध रहँदै आएका यिनी साहित्यिक जगतमा रम्न पाउँदा खुसी हुन्छन् ।

उन्नत विचार र कलाबाट संयोजन गरिएका रचनालाई उत्कृष्ट लेखन मान्दै आएका यिनका धेरैजसो रचनाहरू प्रगतिशील दृष्टि विचारबाट प्रभावित छन् । सभ्य समाजको निर्माणमा टेवा पुर्‍याउने कार्यहरू साहित्यकारहरूले गर्नुपर्छ अनि मात्र समाजमा साहित्यकारहरूको मूल्य र महत्व बढ्छ भन्ने खालको उनको चेतले उनी साहित्य लेखनलाई चुनैतीको विषय ठान्छन् । युवावय भर्खरै पार गर्दै साहित्यिक जगत्मा आफ्नो उपस्थिति देखाउँदै आएका मातृका पोखरेलका सबैजसो साहित्यिक सिर्जनाहरू मान्छेलाई गतिशील तुल्याउन साथ दिने खालका प्रगतिशील चेतका हरफहरू हुन् । २०४४ सालमा मात्र सूर्य उदाऊ अब कविता लिएर देखापरेका स्रष्टा मातृकाले आफूलाई सेतो दरबारको छेउबाट २०५७ तिर नै कवितायात्रामा हिँडाएका देखिन्छ । त्यसपछि यिनी यात्रामा निरन्तर रम्न चाहे । त्यस्कै परिणति बनेर देखाप¥यो यात्राको एउटा दृश्य २०६० मा प्रकाशित अर्को कवितासङ्ग्रह । कवितामा मान्छेको चेतना अभिव्यक्त गर्न सिपाल कवि मातृकाले जनताले चाहना गरेका कुरा, समाजमा हुनुपर्ने थितिरितिका साथै सबै खालका विकृतिका विरुद्ध आफ्नो कलम चलाएका छन् । उनी कलमको अर्थ बुझछन् । कलमलाई सार्थक भावना पोख्ने सशक्त माध्यमका रूपमा उनी देखाउन चाहन्छन् । कलमलाई सुन्दर माध्यम पोख्ने विशिष्ट साधनका रूपमा उनी प्रयोग गर्न रुचाउँछन् ।

कवितापछि उनको साहित्यिक लेखनमा कथा प्रिय विधा रहेको देखिन्छ । कथामा पनि राजनीतिक विकृति, सामाजिक विसंगतिका साथै मान्छेमा व्याप्त कुभावनाका विरुद्ध उनी कलम चलाउन सिपालु छन् । जब आफूमा विश्वास हुँदैन सन्त्रस्त आँखाहरू बोकेर नियाल्नुपर्छ । सन्त्रस्त आँखाहरू उनको २०६१ मा प्रकाशित कथासङ्ग्रह हो । उनका सन्त्रस्त आँखाहरूले मान्छेलाई मूल्यसहितको जीवन बाँच्ने आधारहरू देखाउन खोज्छन् । समाज परिवर्तनका अधिकतम भूमिका निर्वाह गर्ने लेखकीय दायित्व हो भन्न रुचाउने यिनले आफ्ना सबैजसो रचनाहरूलाई यही भावधाराबाट प्रभावित तुल्याउन प्रयत्नशील छन् । स्वस्थ, अग्रगामी सामाजिक सोचको मूल्य मान्यता र आदर्शहरूतर्फ पाठकहरूलाई डो¥याउने काम लेखकहरूले गर्नुपर्छ । यही मान्यताका साहित्यिक हरफहरू बनाउन यिनी कथामा पनि लागिपरेका छन् । मानवीय चेतनालाई कथाको विषयवस्तु बनाउन प्रयत्नशील कथाकारका पंक्तिमा यिनी उभिएका छन् । त्यसैले उनी कथा लेखनकै सन्दर्भमा लेख्छन् – समाजलाई परिवर्तन गर्न मेरो पनि केही भूमिका हुनुपर्छ भन्ने बोधसहित मैले कथा लेखनमा पाइला राखेँ । कथा सम्बन्धमा उनी अगाडि लेख्छन् – कथा साहित्यको अत्यन्त सबल र प्रभावकारी विधा हो । यसबाट व्यक्ति, समाज र वर्गको सम्बन्ध र अन्तरविरोधको तस्वीरलाई राम्ररी खिच्न सकिन्छ र पछिल्लो पुस्ताका लागि एउटा सक्षम बाटोको सहज किसिमले संकेत गर्न सकिन्छ ।

आफ्नो उद्देश्यलाई सत्यमा समाहित तुल्याउँदै यात्रापथमा कुड्न मन गर्ने यिनी आफ्नो भविष्यप्रति पूर्णतः आशावादी छन् । समय र मान्छेलाई विश्वास गर्न जानेकाहरूले नै सुन्दर साहित्यको निर्माण गर्न सक्ने कुरामा उनको दह्रो विश्वास रहेको देखिन्छ । लेखनमा समयको स्वर फुकाउन खोजिरहने यिनका लेख रचनामा यही समयका भावनाहरू मुखरित छन् । साहित्य समाजको प्रतिबिम्ब हो । त्यसैले साहित्यमा समाजको प्रतिबिम्बित छायाँहरू हुनु स्वभाविक हुन्छ । साहित्य स्वान्त सुखायकै लागि मात्र लेख्न सोच्नेहरूले मातृकाजस्ता प्रगतिचेत भावना समाहित तुल्याएर साहित्य सिर्जना गर्न रुचाउनेहरू अवश्य मन पराउँदैनन् । तर उनलाई पर्वाह छैन किनभने उनी साहित्यलाई समाजको प्रतिबिम्ब ठान्छन् ।

सिर्जनामा मात्र नभई साहित्यिक संगठकका रूपमा पनि आफूलाई परिचित तुल्याउँदै आएका यिनी सम्पादन क्षेत्रमा सक्रिय छन् । जनपक्षीय भावनाका हरफहरू सम्प्रेषण गर्न प्रसिद्धि कमाएको पत्रिका वेदनामार्फत् यिनी आफ्नो सम्पादन क्षमता राष्ट्रलाई देखाउँदै आएको पनि धेरै भयो । त्यसैले उनी कुशल सम्पादक पनि हुन्। नेपाल विद्युत प्राधिरकरणबाट प्रकाशित हुने ज्योतिमा पनि आफ्नो सम्पादन क्षमता देखाउँदै आएका यिनले प्रलेस पत्रिकाको पनि सम्पादन गरेका छन् । निरङ्कुश सेनाको गोलीले सहादत प्राप्त गरेका विजय ढकालको सम्झ्नामा निकालिएको विजय शब्दबिम्बमा पनि यिनले सम्पादन सहयोग पुर्‍याएर आफ्नो दक्षता, शील्प कला देखाएकै हुन् । लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा, गोपालप्रसाद रिमाल, पारिजात, गोकुल जोशी, युद्धप्रसाद मिश्रका साहित्यिक पद्चापहरू पछ्याउँदै साहित्यिक यात्रा र सिर्जनामा लागिरहेका यिनका मनपर्ने विदेशी साहित्यकारहरूमा गोर्की, प्रेमचन्द, लुसुन हुन् ।

वि.सं. २०२३ असार ९ गते उदयपुर जिल्लाको ठानागाउँ–४, थामखर्कमा पिता नन्दलाल पोखरेल र माता सीतादेवी पोखरेलका छोरा भई जन्मेका यिनले आफ्नो जीवनक्रममा थुप्रै खालका सङ्घर्षहरू भोगेका छन् । त्यही भोगाइकै क्रममा यिनले जीवन बुझ्ेर आफूलाई यात्रामा सामेल गराइरहे । अञ्जु नेउपाने यिनका जीवनसँगिनी हुन् । ‘प्रसून’ यिनीहरूका व्यथाकथाका जीवन–मर्म हुन् । एम.ए. (नेपाली) उत्तीर्ण गरिसकेका यिनले पारिवारिक वातावरणबाट धेरै कुरा सिने । उदयपुरबाट काठमाडौं पुगेर यिनले आफ्नो यात्रालाई अझ् ऊर्जाशील तुल्याउन परिश्रम पोख्दैछन् । नेपाल र भारतका केही स्थानहरू घुम्न पाएका यिनी राजनीतिमा आँखा लगाउँछन् र आफूसक्दो जनताको राजनीतिमा सेवा गर्न खोज्छन् । साहित्यमा मन लगाउँछन् अनि आफूले देखे–भोगेका सन्दर्भहरूलाई विषय बनाएर सिर्जना रोप्छन् । प्रगतिशील लेखक सङ्घका एकजना कर्मशील कार्यकर्ता, लोकतान्त्रिक स्रष्टाहरूको संयुक्त मोर्चा नेपालका एकजना सदस्य हुनाका साथै नेपाल साहित्यिक पत्रकार सङ्घका एकजना सक्रिय साहित्यिक पत्रकार पनि हुन् । कथा, कविताका अतिरिक्त यिनले गीत, संस्मरण पनि थुप्रै लेखेर आफूलाई सक्रिय स्रष्टाका रूपमा चिनाएका छन् ।

अनुहारहरू कवितासङ्ग्रहको पाण्डुलिपिमा धवलागिरी साहित्य प्रतिष्ठानद्वारा काजी रोशन साहित्य पुरस्कार २०६४ का लागि प्राप्त गरिसकेका यिनले आफ्ना कविताका माध्यमबाट आफूलाई राष्ट्रमा स्थापित तुल्याएका छन् । कविता यिनका लागि प्रिय विधा मात्र नभई कवितामार्फत् आफूलाई आफ्नो विचार, अनुभूतिबाट सफल कविका रूपमा चिनाएका छन् । कवितामा अग्रगामी जीवनयात्राका बाटाहरू रोज्दै र खोज्दै आएका यिनले कथा, समीक्षात्मक लेखहरूमा समेत आफूलाई चिन्तनशील स्रष्टाका रूपमा परिचित तुल्याएका छन् । विद्यार्थीकालमा अनेरास्ववियूको झ्ण्डा बोक्दै आएका यिनी युवावस्थाम जनवादी युवा लीगमा संलग्न भएर आफूलाई गतिशील तुल्याइसकेपछि पछिल्लोपल्ट साहित्यिक, सांस्कृतिक समाजको इन्द्रेणीमा रम्न आएका मातृका पोखरेल अहिल प्रगतिशील साहित्यिक आन्दोलन भएर साहित्यिक क्षेत्रमा सक्रिय भएर लाग्दै आएका एकजना साहित्यकार हुन् ।

कवि मातृका पोखरेल अजम्बरी कविता लेख्न चाहन्छन् । कवितामा नै उनले अजम्बरी कविताको रूप यसरी लेखेका छन् :

उसले कवितालाई

महलको एउटा गमलामा रोप्यो

र मलाई भन्यो

कवितालाई यसरी फुलाउनुपर्छ

मैले बाटाका किनारहरूतिर

छाप्राका आँगनहरूतिर

उसलाई रङ्गीविरङ्गी कविताहरू देखाएँ

र भनेँ

यी पनि राम्रा कविताहरू हुन्

यिनीहरूलाई हुर्काउनुपर्छ

ऊ मसँग रिसायो

मुन्टो बटार्‍यो

र पछिल्तिर फर्क्यो ।

२०५५ सालतिर नै यिनले सेतो दरबार कवितामा राजाको निरङ्कुशताको रूपरङ्ग कति भयावह र डरलाग्दा छन्, त्यसको स्वरूप यसरी कविताका पङ्क्तिहरूमा छर्लङ्ग उल्लेख गरेर आफूलाई जनता कविका रूपमा देखाएका छन् । कवितामा लेख्छन् उनी :

सेतो दरबार

प्रत्येक रात

हेलम्बूको बैंसलाई बलात्कार गर्छ

काले कामी र गोरे घर्तीको

पसिनाले नुहाउँछ

यो बस्तीमा घाम लाग्ने कुरा

ऊ सुन्नै चाहँदैन

आठ वर्ष अघि एक दिन

रातकै समयमा भए पनि

बादलले अलिकति मुख खोल्यो

जूनले आफ्नो अलिकति रूप देखायो

हो त्यसदिन,

सेतो दरबारले कर्फ्युको घोषणा गर्‍यो ।

०
जनमत, वर्ष २४, अंक ११—१२, पूर्णाङ्क १२६, (मातृका पोखरेल विशेष अङ्क )२०६४ -पुष